İlber Ortaylı’nın 2007 yılında yayımladığı Eski Dünya Seyahatnamesi, kendi deyimiyle Balkanlar ve Ortadoğu’nun eski havasını muhafaza ettiği günlerdeki gezilerini içeriyor. Yazarın daha yakın tarihli seyahatlerine dair yazılarını içeren İlber Ortaylı Seyahatnamesi ile beraber çok uzun bir süre seyahat türünde en çok satan kitaplar arasında yer aldı. Kitaplarda geçen coğrafyalarda seyahatler planlıyor olmam sebebiyle oldukça ilgimi çektiler. Eski Dünya Seyahatnamesi’nin, redaksiyonunu İsmail Küçükkaya’nın yaptığı son baskılarından birini edindim ve okudum. Maalesef, eseri hem yazım dili yönünden hem de seyahatname yönünden çok kötü buldum. İlber Ortaylı’nın diğer birçok eserinde olduğu gibi, edebi yönden niteliksiz ve vasat bir eser.
Öncelikle, kitabı bir seyahatname olarak değerlendirmek doğru olmaz. Kitap, yazarın seyahat deneyimlerinden değil, çoğunlukla bilgi ve çıkarımlarından oluşuyor. Bir yere dair seyahat deneyimi anlatımı makalesinin %10’unu oluşturuyorsa, geriye kalanı orası hakkında tarihi, sosyal ve kültürel bilgiler vermek. Bu bilgilerin birçoğunun da oraya gitmiş olmasına değil, tarihçi olmasına dayandığı çok açık ve net. Yani ortada bir seyahatname yok. Daha çok, bir tarihçinin gördüğü şehirler üzerine uzun yıllar sonra kaleme aldığı anlatımlar var. Kendisine bir televizyon programında herhangi bir şehir ismi söylendiğini ve orası hakkında fikrinin sorulduğunu hayal edin. Nasıl cevap vereceğini az çok tahmin etiğinizi düşünüyorum. Bu kitapta da metin olarak benzer şeyler yer alıyor.
Daha önce burada değerlendirdiğim Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek Serisi içerisindeki kitaplarında olduğu gibi, sanki İlber Ortaylı’nın sözlerinden yazıya dökülmüş metinlerden oluşuyor. Yazım dili değil, bir konuşma dili var ve bu çok ama çok zayıf bir dil. Sözde, son basım için makalelerin redaksiyonu yapmışlar. Yapılmamış baskılarının ne durumda olduğunu düşünmek bile istemem.
Eski Dünya Seyahatnamesi’nin Baskılarına Dair
İlber Ortaylı’nın Eski Dünya Seyahatnamesi ilk olarak 2007 yılında Aşina Kitaplar tarafından yayınlandı. Aşina Kitaplar’da yaptığı birçok baskının ardından 2014 yılında 10. baskısını Timaş Yayınları’ndan yaptı. Bu baskı eserin genişletilen ve gözden geçirilen bir edisyonudur.
Son olarak da 2020 yılının Ekim ayında Kronik Kitap’tan ilk baskınısı yaptı. Yeni baskılarına da bu yayınevinde devam ediyor. Ben de bu baskılardan birisini okudum.
İlber Ortaylı’dan Ülkeler ve Şehirler Üzerine Çeşitli Notlar
Esere bir seyahatname değil de, bir tarihçinin çeşitli ülkeler ve şehirler üzerine denemeleri olarak kabul etmek daha doğru bir yaklaşım olur. Çok kötü ve zaman zaman bağlamından kopuk bir metne sahip olsa da bu yönden bakıldığında çerez niyetine okunabilir. İlber Ortaylı’nın bazı güzel tespitlerini ve araştırma yapmadan kolay kolay erişilemeyecek bazı önemli bilgiler içeriyor. Altını çizdiğim, işaretlediğim çok yer oldu.
Yurt dışında olmam sebebiyle, birçok kitabı raftan elime alıp inceleme fırsatı bulamadan okumak için sipariş veriyorum. Bu da öyle kitaplardan birisiydi. Elime alıp inceleme fırsatım olsaydı kesinlikle okumak istemezdim. Bu yüzden önermiyorum; ancak tarihi bilgiler için okumak isteyen olursa, dediğim gibi, çerez niyetine okunabilir.